Trong lịch sử, vùng đất địa linh này còn có tên gọi là Hành Cung Trang. Năm 1823, sau khi lên ngôi 3 năm Vua Minh Mạng quyết định đổi tên ngôi làng này thành làng Hành Thiện với ngụ ý rằng ngôi làng luôn nghĩ và làm điều thiện.

Cho tới hiện tại, làng Hành Thiện đã có niên đại lên tới 600 năm. Mảnh đất này không chỉ nổi tiếng khi sở hữu kiến trúc độc đáo, lưu giữ nhiều giá trị truyền thống mà còn là một địa danh mẫu mực với truyền thống hiếu học, trọng chữ, trọng hiền tài.

Đặc biệt, không một vùng nào trên đất nước Việt Nam lại có truyền thống khoa Bảng rực rỡ như nơi đây. Bia đá khắc tên vinh danh những con người Hành Thiện đỗ đạt nối dài liên tục như một dòng chảy xuyên suốt chiều dài lịch sử thời gian, càng ngày càng phát triển rực rỡ, từ quá khứ cho tới hiện tại và kể cả tương lai.

Nổi tiếng là vùng đất “địa linh nhân kiệt”, bất kể trong giai đoạn lịch sử nào thì làng Hành Thiện cũng xuất hiện những cá nhân kiệt xuất, làm rạng danh quê hương, đất nước. Theo lịch sử ghi nhận, thời kỳ Nho giáo thịnh hành, làng có 7 vị đại khoa, trong đó có 3 tiến sĩ và 4 phó bảng 90 cử nhân.

Tới thời thực dân Pháp đô hộ dần loại bỏ phong cách thi cử khoa Bảng của Nho giáo thì làng Hành Thiện vẫn có 51 vị đỗ Tú Tài đến Cử nhân. Sau Cách mạng tháng 8/1945 đến nay, mảnh đất này vẫn tiếp tục “giữ vững phong độ” là ngôi làng nổi tiếng học giỏi, có người đỗ đạt nhiều nhất. Bia đá Khoa Bảng của làng hiện đã có 211 giáo sư, tiến sĩ được vinh danh. Mảnh đất thiêng ở Nam Định này cũng là quê hương của  cố Tổng Bí thư Trường Chinh.

Để lý giải cho sự vinh hiển của vùng đất hiếu học này đã có rất nhiều giả thuyết. Tuy nhiên tựu chung lại, dân gian đã cho rằng Hành Thiện là vùng đất Phát.

Cụ thể, những nhà nghiên cứu nhận xét rằng Hành Thiện có một vị trí phong thủy khó nơi nào sánh kịp. Bản đồ làng Hành Thiện mang hình một con cá chép: Đầu hướng Nam, đuôi hướng Bắc, bụng hướng Tây, lưng hướng Đông. Nơi đầu cá có miếu thờ thần Tam giáp, người có công đầu tạo lập làng. Nơi bụng cá là chợ Hành Thiện, cái chợ quê rất đông đúc. Từ rốn cá đến đuôi cá là ưng điền (ruộng gieo mạ) và nghĩa trang nhân dân của làng. Đuôi và vây sau của “con cá” có ngôi chùa Keo, xây dựng năm 1588.

Chính vị thế hài hòa, hợp phong thủy này là ngụ ý đặc biệt cho việc : Học trò Hành Thiện như cá gặp nước, thỏa sức vẫy vùng trong biển học. Khi cá chép vượt Vũ Môn, cá sẽ hóa thành rồng.

Ngoài giai thoại “Cá chép vượt vũ môn” nhờ địa hình thuận lợi, còn có thêm một giai thoại khác do dân gian kể lại về ông Tả Ao lại ghi chép lại như thế này:

“Vào thời Lê Sơ, nhà địa lý Tả Ao đi qua phủ Xuân Trường, đến làng Giao Thủy (tên cũ của làng Hành Thiện). Người dân nơi đây tiếp cụ Tả Ao vô cùng chu đáo, vì vậy khi dân làng ngỏ ý muốn cụ xem cho thế đất của làng thì cụ đồng ý ngay. Tả Ao rất thích thế đất của làng và cho là rất đẹp, chẳng khác nào con cá đang quẫy đuôi, tung mình ra biển. Nhờ vậy, dân làng được thịnh vượng, làm ăn phát đạt, ít bệnh tật, ốm yếu.

Thế nhưng ngài phán hiểm nỗi là con cá này không có mắt nên đến giờ làng vẫn không thể phát khoa danh. Dân làng nghe vậy liền khẩn khoản xin cụ điểm mắt cá chép. Cụ Tả Ao liền tìm đúng vị trí huyệt mạch rồi bảo dân làng đào một cái giếng để làm mắt cá. Nước giếng sẽ rất thiêng, cần giữ sạch, sau này làng sẽ có nhiều người làm quan”.

Tuy nhiên, trên đây chỉ là những giả thuyết được truyền tụng qua lại trong dân gian mà chưa có bất kỳ một sự chứng thực nào của khoa học. Tuy nhiên, sự vinh hiển khoa danh của làng Hành Thiện thì không thể bàn cãi.

Có thể, khởi nguồn việc mảnh đất học liên tiếp có người đỗ đạt là một trong những nguyên nhân về mặt tinh thần mà nhân gian đã lí giải và ngưỡng vọng. Thế nhưng, để đi tới hiện thực thì cần phải có sự góp sức đáng kể của những người dân thuộc làng Hành Thiện.

Bởi hơn ai hết, họ hiểu rằng chỉ có sự chăm chỉ, nỗ lực phấn đấu, quyết tâm học hành, coi trọng sự nghiệp hiếu học từ trong mỗi gia đình, dòng họ là động lực thúc đẩy mạnh mẽ, là yếu tố nhân – quả cho những thành tựu khoa bảng rực rỡ của mỗi thế hệ của vùng đất địa linh này ngày càng phát triển rực rỡ.